Αυτοαναφορικότητα στη λογοτεχνία

Ερώτηση μιας μαθήτριας: τι είναι η αυτοαναφορικότητα;

Απάντηση στα γρήγορα:
Πρόκειται για την αναφορά του λογοτέχνη στην τεχνική του, στα εκφραστικά του μέσα ή στις ιδέες του ή στον εαυτό του ως λογοτέχνη, ως πνευματικό άνθρωπο, η οποία γίνεται μέσα στο λογοτεχνικό κείμενο. Η αυτοαναφορικότητα ως τεχνική συνδέεται φυσικά με την πρόθεση του συγγραφέα να πει αυτά που έχει να πει με το συγκεκριμένο τρόπο, άρα και με το περιεχόμενο. Δηλαδή:

Όταν ο Μόντης λέει "αντισταθμίζει που γράφουμε Ελληνικά" δηλώνει (με περηφάνεια μάλιστα) την ελληνική του ιθαγένεια, άρα "αναφέρεται" σε ένα στοιχείο της ποιητικής του γλώσσας: την ελληνικότητα. Με άλλα λόγια, αναφέρεται στα εκφραστικά του μέσα που δεν είναι άλλα από αυτά που του χαρίζει η ελληνική γλώσσα. 

Όταν ο Σεφέρης λέει "τώρα καλύτερα να λησμονήσουμε..." συνομιλεί με τον εαυτό του, και δηλώνει πως ίσως θα ήταν καλύτερα να μην γράφει πια γι αυτό το θέμα. Άρα αναφέρεται στην ουσία της τέχνης του. Στη συνέχεια, η άλλη φωνή μέσα του λέει "όμως....". Αυτή η συνομιλία με τον εαυτό του για την τέχνη του είναι στοιχείο αυτοαναφορικότητας.

Όταν ο Αναγνωστάκης λέει "στον παλιό δρόμο που λέγαμε", αναφέρεται στην οδό Αιγύπτου, την οποία προανέφερε και σε αυτό το ποίημα και στο ποίημα "πόλεμος", υπονοώντας την αντίθεση ανάμεσα στο τι ήταν τότε και τι είναι πια αυτός ο δρόμος. (Ο δρόμος της αντίστασης κατάντησε δρόμος συναλλαγής.) Άρα στο σημείο αυτό, με ένα αυτοααφορικό σχόλιο, ο ποιητής καλεί τον αναγνώστη να κατανοήσει τον υπαινικτικό του λόγο, να ανακαλύψει το κρυμμένο κείμενο, να αντιληφθεί την αντίθεση.

 Όταν ο αφηγητής στο διήγημα του Ιωάννου λέει "τι άραγε να έγινε εκεί σε μας αυτή τη μέρα", υπαινίσσεται τη διαφορετική στάση που τήρησε εκείνος και όσοι βρίσκονταν σε παρόμοια κατάσταση από αυτούς που βίωσαν τόσο δραματικά τη γερμανική κατοχή. Αναλόγως και όταν εξομολογείται τα συναισθήματά του. Εδώ, όμως, βλέπω περισσότερο το "αυτοσχόλιο" ως ορθή απάντηση παρά την αυτοαναφορικότητα. Με τον εξομολογητικό τόνο ο Ιωάννου σχολιάζει κυρίως τη στάση του απέναντι στα γεγονότα, και όχι τη γραφή του. Πού υπάρχει στοιχείο αυτοαναφορικότητας; Όταν δηλώνει πως θα ψάξει "στο ημερολόγιο που κρατούσε τότε". Άρα δηλώνει την τεχνική της ημερολογιακής καταγραφής - η οποία ουσιαστικά αποτελεί και τη βάση του συγκεκριμένου διηγήματα σε εξομολογητικό τόνο.

Ουσιαστικά και η αυτοαναφορικότητα και το αυτοσχόλιο μπορεί να είναι έκδηλα σε  κείμενα που ο συγγραφέας ταυτίζεται με τον αφηγητή. Εάν διαπιστώσετε πρωτοπρόσωπη αφήγηση,  ψάξτε για στοιχεία όπου ο αφηγητής αναφέρεται στην τεχνική και στα εκφραστικά του μέσα. Αυτή είναι η αυτοαναφορικότητα. Αν βρείτε αναφορά στο ήθος, στη συμπεριφορά, δείτε το περισσότερο ως αυτοσχόλιο.

Αν δεν είστε βέβαιοι, μην επιχειρήσετε να αναφέρετε αυτή την τεχνική. Υπάρχουν τόσες άλλες πολύ ευκολότερες να τεκμηριωθούν μέσα από τα αποσπάσματα που θα σας δώσουν.