Γ. Φιλίππου Πιερίδη, Πορτοκαλόκηπος

Γ. Φιλίππου Πιερίδη, Πορτοκαλόκηπος, συλλογή διηγημάτων "Σκληροί καιροί", 1963

 

Το διήγημα ανήκει στη συλλογή διηγημάτων «Σκληροί καιροί»  (1963)

Θέμα του διηγήματος: Η σχέση του ανθρώπου της υπαίθρου με τη γη του, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση – η σχέση με την πατρίδα

Ο συγγραφέας αντλεί τις πηγές του για το περιστατικό της δολοφονίας του Αρτέμη από τις «δυνάμεις ασφαλείας» από το πραγματικό γεγονός της εν ψυχρώ δολοφονίας από τις αγγλικές αποικιοκρατικές δυνάμεις του ηρωικού έφηβου Πετράκη Γιάλουρου, σημαιοφόρου του Γυμνασίου Αμμοχώστου, σε διαδήλωση εναντίον της αποικιοκρατίας στην Αμμόχωστο, στις 7 Φεβρουαρίου 1956.

Πρόσωπα - ήρωες:

·       Πετρής (κεντρικός ήρωας, πατέρας)

·       Αρτέμης (γιος του Πετρή, προσωπείο του Πετράκη Γιάλουρου, του 17χρονου ήρωα του Αγώνα του 55-59, λειτουργεί παράλληλα και ως σύμβολο της μαθητιώσας νεολαίας του Αγώνα για ελευθερία της Κύπρου)

·       Η μάνα

o   Οι δυο έφηβοι (συμμαθητές του Αρτέμη)

-        Σε δεύτερο πλάνο, αλλά καθοριστικό για το ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζεται το διήγημα βρίσκεται ο λαός της Κύπρου (ως σύνολο που ξεσηκώνεται με ομοψυχία, θάρρος και αγωνιστικότητα για την ελευθερία).

o   Οι «δυνάμεις ασφαλείας» της αποικιοκρατικής κυβέρνησης των Άγγλων, οι οποίες κόβουν τόσο άδικα το νήμα της ζωής του Αρτέμη.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στο διήγημα κατέχει ο πορτοκαλόκηπος, η φύση, ο τόπος, ο οποίος πλαισιώνει την δράση, δίνει δύναμη για τον αγώνα της ζωής, για τον αγώνα της ελευθερίας, κρατά στους κόλπους του «τους χυμούς του εθνισμού» των απλών ανθρώπων, καλεί για ζωή μετά το θάνατο του αγαπημένου προσώπου, παρηγορεί και στηρίζει τον άνθρωπο για να αντέξει τον πόνο της απώλειας, δίνει νόημα στη ζωή και λόγο ύπαρξης στον άνθρωπο.

Το διήγημα κινείται σε δύο θεματικούς άξονες – δύο σχέσεις που αλληλοσυμπληρώνονται:

(α) Πετρής – πορτοκαλόκηπος               (β) Πετρής – Αρτέμης

-        Ο πρώτος ανοίγει και κλείνει κυκλικά το διήγημα, κατέχοντας τη σημαντικότερη θέση, και αναδεικνύοντας με φυσικότητα τη σχέση του ανθρώπου με τη γη και τον τόπο του. Αναδεικνύει επίσης τον αέναο κύκλο της ζωής του οποίου μέρος είναι και ο άνθρωπος, τον φυσικό κύκλο ζωής-θανάτου, τον οποίο ο απλός άνθρωπος της γης αποδέχεται με στωικότητα.

-        Ο δεύτερος εμπεριέχεται αφηγηματικά στον πρώτο, αποκαλύπτει μια υγιή σχέση πατέρα-παιδιού, που στηρίζεται στην αγάπη, τον σεβασμό, τις αγνές αξίες της οικογένειας, την αξία της ελληνικής παιδείας, με άξονα της ανατροφής την ελευθερία. Έτσι φωτίζει τις πτυχές που αφορούν στο αγωνιστικό και ελεύθερο ήθος του λαού της Κύπρου.

Οι δύο θεματικοί άξονες δένουν με φυσικότητα, καθώς η σχέση του Πετρή με το παιδί του δικαιώνει και νοηματοδοτεί τη σχέση του με τη γη του, και αντίστοιχα η σχέση του με τη γη του έχει ως φυσική συνέχεια την ανατροφή που δίνει στο γιο του.

Αφηγητής:

·       Τριτοπρόσωπη αφήγηση, εξωδιηγητικός αφηγητής

·       Ετεροδιηγητικός αφηγητής (δεν συμμετέχει στην ιστορία που αφηγείται)

Εστίαση: Μηδενική εστίαση – παντογνώστης αφηγητής (περιγράφει τόσο την εξωτερική όσο και την εσωτερική δράση των προσώπων, εισχωρεί και γνωρίζει τι συντελείται στην ψυχή του ήρωα), τεχνική που προσδίδει ζωντάνια στη δράση και πειστικότητα – συνέπεια στο ήθος των ηρώων. Ο αφηγητής γνωρίζει τα πάντα, αλλά δεν μετέχει και δεν επεμβαίνει στα γεγονότα, δεν εκφράζει δικά του συναισθήματα, δεν σχολιάζει ούτε παίρνει θέση. (Μόνο τα εισαγωγικά στις δυνάμεις ασφαλείας δηλώνουν την ειρωνεία του για το άτοπο της λέξης «ασφαλείας», αφού πρόκειται για δυνάμεις καταστολής). Καταφέρνει να προκαλέσει συναισθήματα στον αναγνώστη χωρίς να δηλώσει τα δικά του χάρη στην αμεσότητα της ρεαλιστικής γραφής, τον βαθιά ανθρώπινο λόγο, την ακρίβεια στην περιγραφή του ήθους των προσώπων, τη ζωντάνια του λόγου, την προσεκτική παρατήρηση των πράξεων, την πειστική αποκάλυψη της εσωτερικής δράσης, την λεπτομερή απεικόνιση των συναισθημάτων και των σκέψεων των ηρώων.

Αφηγηματικοί τρόποι: Κυριαρχεί η αφήγηση, η οποία εμπλουτίζεται με λεπτομερείς περιγραφές του τόπου. Η σκηνή της αφήγησης των παιδιών  αποδίδεται με ελεύθερο πλάγιο λόγο.

Χώρος αφηγηματικής δράσης: Κόλπος της Αμμοχώστου, κοντά στο Κάβο Γκρέκο, Δερύνεια και πιο συγκεκριμένα ο πορτοκαλόκηπος (κήπος της Εδέμ). Η ενότητα χώρου τηρείται (όπως στο αρχαίο δράμα), εφόσον όλη η δράση τοποθετείται στον πορτοκαλόκηπο, ενώ όσα γεγονότα συμβαίνουν στην Αμμόχωστο (διαδήλωση, θάνατος Αρτέμη) παρουσιάζονται μέσα από την αφήγηση των παιδιών (αγγελιοφόροι)

Ιστορικός χρόνος: Είναι η περίοδος 1920 – 1955, με έμφαση στην περίοδο του Αγώνα και τη μέρα της θυσίας του Πετράκη Γιάλουρου, που λειτουργεί ως ιστορικό ορόσημο.

Αφηγηματικός χρόνος: Το διήγημα έχει ως αφετηρία την περιγραφή του τόπου, η οποία γίνεται με ρήματα στον ενεστώτα που δηλώνουν τη διαχρονικότητα της ζωής, φωτίζουν τον σκηνικό χώρο μέσα στον οποίο θα διαδραματιστεί η ιστορία (κόλπος της Αμμοχώστου), αποκαλύπτουν τη δύναμη της φύσης και τη συνεχή παρουσία της στη διάρκεια του χρόνου. Η άνθρωπος είναι αυτός που ζει τον κύκλο της σύντομης ζωής του μέσα στη φύση, η οποία παραμένει ζωντανή. Η παρουσία της προϋπάρχει της σύντομης παρουσίας του ανθρώπου και έπεται των δεινών του. Η φύση τον καλεί ως παρηγορητική αγκαλιά να ξαναμπεί στον κύκλο της ζωής, να ξαναβρεί τη θέση του και να ζήσει τη σύντομη παρουσία του στον φυσικό κόσμο.

Ακολουθεί (στο μεγαλύτερο μέρος του διηγήματος) ευθύγραμμη (γραμμική) αφήγηση, από ένα χρονικό σημείο του παρελθόντος σε ένα άλλο. (από τα πρώτα χρόνια του Πετρή στις αρχές του 20^ου αιώνα, μέχρι το θάνατο του Αρτέμη το 1956). Στην εξιστόρηση των γεγονότων της ζωής των ηρώων ακολουθείται γραμμική πορεία, χωρίς πρόσθετες αναδρομές ή προλήψεις. Τα ρήματα είναι σε παρελθοντικούς χρόνους (σε παρατατικό και αόριστο)

Ο χρόνος της αφηγηματικής δράσης κατανέμεται με βάση τη ζωή του Αρτέμη, ως εξής:

1.     Από τη νεαρή ηλικία του Πετρή (απροσδιόριστη αφετηρία) έως τα 35 του (γάμος και γέννηση του Αρτέμη)

2.     Από τη γέννηση έως τα 17-18 του Αρτέμη (Πετρής 52-53 ετών)

3.     Από την έναρξη του Αγώνα έως τη μέρα του θανάτου του Αρτέμη (μερικοί μήνες)

4.     Η μέρα της ηρωικής θυσίας του Αρτέμη (7 Φεβρουαρίου 1956)

Ο ρυθμός της αφήγησης γίνεται ολοένα και πιο αργός, καθώς ο φακός πλησιάζει ολοένα και πιο κοντά στα γεγονότα, για να τα καταγράψει με ολοένα και περισσότερη λεπτομέρεια. (δεκαετίες – χρόνια – μήνες – μέρα – ώρες) Η έκταση των ενοτήτων σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των καταστάσεων που περιγράφουν παρουσιάζει επιβράδυνση, καθώς προχωρά το διήγημα. Τα γεγονότα και οι πράξεις των ηρώων φωτίζονται περαιτέρω στη χρονική τους διάρκεια, η πλοκή τα δένει όλο και πιο σφικτά, ώστε, προχωρώντας προς την κορύφωση να αυξάνεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Ανάμεσα στις τρεις μεγάλες περιόδους της ζωής του Πετρή (η ζωή μέχρι τα 35 του και η απόκτηση οικογένειας, από τη γέννηση του Αρτέμη μέχρι την έναρξη του Αγώνα) παρεμβάλλεται το «Ωστόσο», το οποίο δηλώνει τις ανατροπές στη ζωή του Πετρή.

Ανάμεσα στην σκηνή του πένθους, κατά την οποία ο αβάστακτος πόνος κάνει τον Πετρή να χάσει την αίσθηση του χρόνου, και την επάνοδο του Πετρή στη ζωή – πορτοκαλόκηπο, παρεμβάλλεται το «Όμως», το οποίο θα επαναφέρει τον Πετρή στην κανονικότητα της ζωής, ως δουλευτή της γης που τον χρειάζεται για να συνεχίσει την πορεία της η ζωή.

Το ήθος του Πετρή: Άνθρωπος απόλυτα προσηλωμένος στις παραδόσεις. Είναι ο τυπικός εκπρόσωπος του αγρότη της εποχής του. Ανταποκρίνεται αγόγγυστα και φυσιολογικά στις υποχρεώσεις που του επιβάλλουν οι αντιλήψεις της εποχής του: δουλεύει σκληρά για να αποκαταστήσει πρώτα τις αδελφές του και μετά παντρεύεται, όχι από μεγαλοψυχία ή υπέρμετρη καλοσύνη, αλλά από καθήκον. Εργατικός και προκομμένος, τίμιος δουλευτής, κατάφερε να δημιουργήσει από το μηδέν το περιβόλι, τον πορτοκαλόκηπό του. Υπεύθυνος, δημιουργεί οικογένεια μόνο όταν μπορεί να τη συντηρήσει, και με τη σκληρή δουλειά και αγώνα εξασφαλίζει τα μέσα για τη διαβίωσή της. Δέχεται αδιαμαρτύρητα και καρτερικά, στωικά τη μοίρα του. Είναι βαρύς κι αμίλητος, δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του, παρά τα μετατρέπει σε μόχθο και αγωνία για όσα αναθρέφει: τον πορτοκαλόκηπο και το παιδί του.

Η σχέση του με τη γυναίκα του πηγάζει από την πατροπαράδοτη πατριαρχική δομή της οικογένειας. Χωρίς εκδηλώσεις συναισθημάτων, πράξεις τρυφερότητας και αβρότητας, αφού τα χάδια και οι διαχύσεις ήταν ασυνήθιστα στους απλούς ανθρώπους της βιοπάλης. Δείχνει υπευθυνότητα και σεβασμό απέναντί της, την ακούει, αλλά η δική του γνώμη φαίνεται να βαραίνει περισσότερο. Μόνο τη νύχτα της οδύνης, μετά την απώλεια του μονάκριβου παιδιού τους, η συμπεριφορά του Πετρή απέναντι στη γυναίκα του οδηγείται σε άλλους, πρωτόγνωρους δρόμους. Μπροστά στον σπαραγμό της ψυχής της νιώθει την ανάγκη να εκδηλώσει απέναντί της μια πρωτοφανέρωτη, γι’ αυτό και συγκρατημένη, τρυφερότητα, για να απαλύνει όσο μπορεί τον αβάσταχτο πόνο της.

Το ήθος του Αρτέμη: Προκομμένος, ώριμος και υπεύθυνος νέος, ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των γονέων του και καταξιώνει τους μόχθους τους. Γενναίος και ανιδιοτελής, εργατικός και αφοσιωμένος στα γράμματα, ιδεαλιστής και οραματιστής της ελευθερίας, νέος με ηθικές αξίες χάρη στην ανατροφή που δέχθηκε από τους γονείς του. Έχοντας φοιτήσει στο Γυμνάσιο έχει δεχτεί τους καρπούς της ελληνικής παιδείας που εμπότισαν την ψυχή του με υψηλά ιδανικά και καλλιέργησαν περαιτέρω την αγάπη για την πατρίδα και την ελευθερία. Όταν συνειδητοποιεί το χρέος του απέναντι στην πατρίδα, δεν διστάζει να αναλάβει δράση. Πρωτοπορεί ως σημαιοφόρος στη μαθητική διαδήλωση, όπου και τόσο άδικα σκοτώνεται.

Η σχέση του Πετρή με τον πορτοκαλόκηπό του: Ο Πετρής δένεται με τη γη του, όπως δένεται κάθε αγρότης που αγωνίζεται για να την καλλιεργήσει και βιώνει την κάθε στιγμή της σαν κομμάτι του εαυτού του ή ακόμη και ο ίδιος γίνεται κομμάτι της γης. Η ψυχή του είναι σφιχτοδεμένη με το χώμα του. Το συναισθηματικό δέσιμο του Πετρή με τον πορτοκαλόκηπό του ισοδυναμεί με το δέσιμο του δημιουργού με το έργο του, στο οποίος εναποθέτει τον εαυτό του. Ο δεσμός του με τη γη και τα δέντρα του είναι ισχυρότατος, βαθύς και ουσιαστικός, σε σημείο που δεν ξεχωρίζει το δικό του μόχθο από το μόχθο των δέντρων του. Πονά με τις αρρώστιες τους, επικοινωνεί μαζί τους, τα ακούει στον ύπνο του να του μιλούν, διψά και ξεδιψά μαζί τους, ευφραίνεται γιατί χόρτασαν νερό. Συνεπώς, και η αγάπη του Πετρή για τον τόπο του δεν πηγάζει από θεωρίες και αφηρημένα σχήματα. Μέσα του ξεχειλίζει ένας γνήσιος εθνισμός, συνυφασμένος με τη σχέση του με τη γη του. Το δέσιμό του με τον πορτοκαλόκηπό του ισοδυναμεί επίσης με το δέσιμο ενός πατέρα με το παιδί του. Γι’ αυτό, αισθάνεται πως η προκοπή του Αρτέμη στο σχολείο επισφραγίζει τη δική του προκοπή στο κτήμα του. Η έμφαση που δίνεται στην αρχή του διηγήματος στη σχέση του Πετρή με τον πορτοκαλόκηπο, προοικονομεί και προετοιμάζει το τέλος. Όταν ο Πετρής χάνει τον γιο του, του απομένει το άλλο του «παιδί», το περιβόλι του, το οποίο πρέπει να συνεχίσει να φροντίζει, άρα ο Πετρής έχει λόγο να ζει. Εξάλλου, η φροντίδα της γης του είναι που δίνει νόημα στη θυσία του γιου του. Ο Αρτέμης θυσιάστηκε για μια πατρίδα ελεύθερη και ζωντανή. Ο Πετρής έχει χρέος να συνεχίσει το δικό του αγώνα με τα δικά του «όπλα», για να κρατήσει τη γη του ζωντανή. Αυτή η γη που τόσο αγαπά και που του άνοιξε ως μάνα-γη παρηγορητικά την αγκαλιά της, τον καλεί να επανέλθει στην τροχιά της ζωής, να «ξεχαστεί» στην φροντίδα της χωρίς να ξεχάσει, να συνεχίσει να ζει και να προσφέρει ζωή.

Η σχέση του Πετρή με τον Αρτέμη: Η γέννηση του Αρτέμη δίνει ένα καινούργιο περιεχόμενο, νόημα και προσανατολισμό στη ζωή του Πετρή, ανατρέποντας την μέχρι τώρα ζωή του. Τώρα η φροντίδα του θα απλώσει και στη φροντίδα του γιου του, χωρίς να παραμελήσει τη γη του. Άνθρωπος των έργων και όχι των λόγων, θα δώσει στο παιδί του τη σωστή ανατροφή, η οποία στηρίζεται στην έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης για τον τόπο. Με τον καιρό στο μυαλό του εμφανίζονται καινούργιες ιδέες, χάρη στην προκοπή του γιου του. Αποκτά φιλοδοξίες για τον Αρτέμη, τον στέλνει στο γυμνάσιο, πράγμα ασυνήθιστο για τους ανθρώπους της σειράς του. Μόλις που επιτρέπει στον εαυτό του να ονειρεύεται για λίγο κάτι άπιαστο για τα δεδομένα της εποχής του: Ονειρεύεται να στείλει τον Αρτέμη στο πανεπιστήμιο, γεγονός εξαιρετικά δύσκολο για τις οικονομικές του δυνατότητες και έξω από τις πραγματικότητες που ζούσε μια αγροτική οικογένεια στην αγγλοκρατούμενη Κύπρο της εποχής, γι’ αυτό και δεν τολμά να το ομολογήσει ούτε και στον εαυτό του. Όσο προκόβει ο γιος του αισθάνεται και τον δικό του μόχθο να αποκτά άλλο νόημα, λες και η προκοπή του ενός να είναι απαραίτητη για να στηρίξει και να επιβεβαιώσει την προκοπή του άλλου.

Αρτέμης και πορτοκαλόκηπος για τον Πετρή: Ο πορτοκαλόκηπος είναι το δημιούργημά του, το έργο ζωής του Πετρή, ο Αρτέμης το φυσικό του παιδί, το αίμα του. Και στα δύο έχει αφιερώσει τη ζωή του, έχει επενδύσει τις ελπίδες και έχει δώσει τον εαυτό του ολόκληρο. Με την ίδια λαχτάρα και έγνοια που μεγαλώνει τα δέντρα του μεγαλώνει και το γιο του, ζει τις ίδιες αγωνίες και χαρές, με την ίδια φροντίδα τα στηρίζει για να μπορέσουν να απλώσουν «τα κλαδιά τους» ελεύθερα στη ζωή. Ακούραστος συμπαραστάτης τους, συμπάσχει στις αρρώστιες τους και αφιερώνει τον μόχθο του στο μεγάλωμά τους. Η αγάπη του μοιράζεται εξίσου χωρίς να λιγοστεύει και χωρίς να δημιουργεί οποιανδήποτε σύγκρουση. Ο μόχθος του στον πορτοκαλόκηπο αποκτά νόημα, γιατί αποβλέπει στη μόρφωση του παιδιού του. Γι’ αυτό και η αλληλένδετη πρόοδος των δυο του «παιδιών» γεμίζει τον Πετρή με μια βαθιά ικανοποίηση.

Ο λαός της Κύπρου: Ο λαός περίμενε το μήνυμα της εξέγερσης από χρόνια και αγκάλιασε σύσσωμος τον Αγώνα. Το διήγημα αναδεικνύει το αίσθημα της προσδοκίας, της αναμονής, του πόθου για ελευθερία, τη λαχτάρα όλου του κυπριακού λαού για δικαίωση. Τη θέση της λογικής των συμβιβασμών που πρότειναν οι Άγγλοι κατέλαβε η λογική της διεκδίκησης. Τη θέση της υποταγής, της προσπάθειας για ατομικό βόλεμα μέσα σε συνθήκες ανελευθερίας και ρουτίνας, πήραν στη συνείδηση των Κυπρίων η πίστη στο δίκαιο του Αγώνα τους. Οι ψυχές υψώθηκαν πάνω από τις ανάγκες της καθημερινότητας, πάνω από τους φόβους και τις ρεαλιστικές δυνατότητες. Ένα κύμα συναγερμού απλώθηκε παντού και κυρίευσε τον λαό, κυρίως όμως τους νέους. Με τη ζωντάνια και τον οραματισμό που τους διακατείχαν, οι νέοι δόθηκαν συναισθηματικά και ενεργά στον αγώνα για ελευθερία της Κύπρου, δίνοντας με ενθουσιασμό, αποφασιστικότητα και γενναιότητα τη δική τους μάχη στις μαθητικές διαδηλώσεις.

Αρτέμης – Αγώνας – Πετρής: Η ανάμειξη του Αρτέμη στον Αγώνα γίνεται αμέσως αντιληπτή από τον Πετρή. Την οσμίζεται σαν το αγρίμι. Άνθρωπος της γης, αντιλαμβάνεται από τη φύση του όσα συμβαίνουν γύρω του.  Όσο κι αν ανησυχεί και θέλει να προφυλάξει το παιδί του από τον επερχόμενο κίνδυνο, δεν αποδοκιμάζει τις πράξεις του, αφού και ο ίδιος επιδοκιμάζει τον Αγώνα και μετέχει σ’ αυτόν ιδεολογικά και συναισθηματικά. Η ηλικία του δεν του επιτρέπει να συμμετάσχει ενεργά στον Αγώνα, όμως συμμερίζεται τον σκοπό του. Εξάλλου, από τη γη του πηγάζει η συνείδηση της φυλετικής του καταγωγής. Στη γη του βρίσκονται οι ρίζες του εθνισμού και του γνήσιου πατριωτισμού του. Το δέσιμο με τη γη του τον κάνει να συναισθάνεται την ανάγκη του τόπου του για ελευθερία. Έτσι, αισθάνεται τον ξεσηκωμό γύρω του σαν να πηδά από τις ρίζες της δικής του ύπαρξης, από πολύ βαθιά, τον αντιμετωπίζει σαν μια φυσιολογική και αναγκαία απόληξη της καταπίεσης που βιώνει ο τόπος του. Η έννοια της ελευθερίας για τον Πετρή βρίσκεται μέσα στην ίδια τη φύση. Όπως τα δέντρα του χρειάζονται τον ελεύθερο αέρα για να αναπνέουν και να μεγαλώνουν χωρίς δεσμά, έτσι κι ο τόπος του, οι άνθρωποι, χρειάζονται την ελευθερία για να ζήσουν. Και ο Αρτέμης έχει διαποτιστεί από την έννοια της ελευθερίας, την έχει κατανοήσει σαν ένα φυσιολογικό τρόπο ζωής, άρα ξέρει και μπορεί να κάνει τις επιλογές του ελεύθερα. Στις ανησυχίες της γυναίκας του ο Πετρής εύλογα, λοιπόν, απαντά πως ο Αρτέμης «ξέρει τι κάνει».

Θάνατος του Αρτέμη και Πετρής: Ο Πετρής αρχικά θυμώνει, οργίζεται για τον άδικο θάνατο, την εν ψυχρώ δολοφονία του γιου του, που άοπλος αγωνιζόταν για το δίκαιο του λαού του. Αμέσως μετά, ο πόνος του φουντώνει και κυριαρχεί στην ψυχή του. Η οδύνη είναι τόσο αφόρητα μεγάλη που κάνει την ψυχή του να νεκρώσει προσωρινά, να μην αισθάνεται για να μην πονά. Ο συγκλονισμός του είναι τόσο βαθύς που τον κάνει να αποστασιοποιείται από το δράμα του, καταφεύγει στην ψευδαίσθηση ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε άλλους. Νιώθει πως όλοι συμμερίζονται τον πόνο του, σαν το μοναδικό καταφύγιο για να μην καταρρεύσει από το τεράστιο κενό που έχει αφήσει στη ζωή του η απώλεια του γιου του. Το αίσθημα ότι ο γιος του έπεσε νεκρός για ένα ιδανικό στο οποίο και ο ίδιος πίστευε μαζί με την επίγνωση ότι το δράμα του δεν ήταν μεμονωμένο, αλλά αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου δράματος ολόκληρου του λαού και του τόπου του του δίνουν δύναμη για να νιώσει πως και οι άλλοι γύρω του «φέρουν» τον πόνο του για ένα συλλογικό κακό που τους βρήκε, ώστε να μπορέσει να διαβεί τον μοναχικό του γολγοθά και να μην καταρρεύσει υπό το βάρος της οδύνης.

Η μάνα: Ξεχωρίζει για την απέραντη αγάπη για το παιδί της, για την απεριόριστη τρυφερότητα και τη στοργή με τις οποίες τον περιβάλλει. Μόλις αρχίζει ο Αγώνας, φυσιολογικά φοβάται και ανησυχεί, τρέμει για την επικίνδυνη τροπή που έχει πάρει η ζωή του παιδιού της και προσπαθεί να αποτρέψει τις δραστηριότητές του. Μετά το θάνατό του βιώνει την απόλυτη απελπισία, την αβάστακτη οδύνη από την απώλεια του μονάκριβου παιδιού της. Αισθάνεται ακρωτηριασμένη, σαν ένα πληγωμένο πουλί χωρίς φτερούγες, αφού δεν μπόρεσε να προστατέψει μέσα στην αγκαλιά της το παιδί της. Η ζωή της έχει αδειάσει, η ίδια νιώθει πλέον άχρηστη χωρίς το παιδί της,  κι εκδηλώνει τη συντριβή της με τον βουβό σπαραγμό που ξεσκίζει την έρημη πια ψυχή της.

Το τέλος (η λύση) του διηγήματος: Η επιστροφή του Πετρή στον πορτοκαλόκηπό του και η ενασχόλησή του με το θειάφισμα τη νύχτα μετά την ταφή του παιδιού του, μπορεί να ξενίζει τον ανυποψίαστο αναγνώστη. Είναι, όμως, η μοναδική φυσιολογική λύση με βάση τα δεδομένα του διηγήματος και των ηρώων του. Η αγάπη του Πετρή για τον πορτοκαλόκηπό του ήταν εξίσου ισχυρή με την αγάπη του για τον Αρτέμη. Όχι μόνο δεν συγκρούονταν αλλά αλληλοενισχύονταν, αφού η γέννηση του Αρτέμη έδωσε νόημα, προσανατολισμό, στόχο, στη σχέση του Πετρή με τον πορτοκαλόκηπο. Όταν χάνει τον Αρτέμη, ο Πετρής θα αρπαχτεί πάνω στην άλλη του αγάπη, όχι γιατί ο πόνος του θα γίνει γλυκύτερος, όχι για να ξεφύγει από την αλήθεια, αλλά για να βρει έναν λόγο ύπαρξης και να διατηρήσει τη συναισθηματική του σχέση με την ίδια τη ζωή. Η γη αποτέλεσε σε όλη του τη ζωή σταθερή αξία για τον Πετρή. Σ’ αυτήν στήριξε όλη του ζωή, χάρη σ’ αυτήν έπλασε όνειρα για το παιδί του. Έτσι και τώρα, η φύση θα γίνει η μοναδική του παρηγοριά, μια τεράστια αγκαλιά που θα τον καλέσει μέσα από όλα τα στοιχεία της να ξαναμπεί στην τροχιά της ζωής. Η χαραυγή θα του ξυπνήσει όλες τις νεκρωμένες του αισθήσεις, θα τον προκαλέσει με ήχους, χρώματα, μυρωδιές κι ανάσες, για να αντιληφθεί το κάλεσμά της. Το ξύπνημα της φύσης ισοδυναμεί με το ξύπνημα της ζωής και το κάλεσμα της φύσης προς τον άνθρωπο που έχει χάσει το λόγο της ύπαρξής του. Σαν παρηγορητική μήτρα, η γη του θα τον κρατήσει στην αγκαλιά της, θα του δώσει έναυσμα για να συνεχίσει εκεί που έμεινε, για να μπορέσει να συνεχίσει να ζει και να προσφέρει ζωή στα δέντρα του. Όταν παραμένει έρημος και άκληρος, ως γνήσιος δουλευτής, αφοσιωμένος και προσηλωμένος στις παραδόσεις της φυλής του, θα στρέψει τη φροντίδα του στη γη που συνεχίζει να τον χρειάζεται. Εξάλλου, γι’ αυτή τη γη, για την ελευθερία της θυσιάστηκε το παιδί του. Η θυσία του γιου του θα αποκτήσει νόημα μόνο εάν ο Πετρής συνεχίσει να αγωνίζεται για τη γη του. Ο δουλευτής που ξαναμπαίνει στη δούλεψη της γης θα επαναφέρει τη ζωή που σταμάτησε με το θάνατο του παιδιού του. Το θειαφιστήρι ακούγεται σαν καρδιά που αρχίζει και πάλι να χτυπά ρυθμικά. Ο Πετρής δεν έχει άλλο δρόμο στη ζωή του από το να εκπληρώσει το δικό του χρέος απέναντι στον τόπο του και να φροντίσει τη γη του.

Γιατί θειάφισμα; Το θειάφι είναι σύμβολο θανάτου στον Όμηρο. Εδώ μετατρέπεται από σύμβολο θανάτου σε σύμβολο ζωής, που διαλύει το θάνατο. Ο ηρωικός θάνατος του Αρτέμη, σαν το θειάφι, διαποτίζει τη γη, τα δέντρα, τους ανώνυμους ανθρώπους, τον τόπο,  και οδηγεί στην ελευθερία. Το νόημα της θυσίας του Αρτέμη, το νόημα της ελευθερίας,  απλώνεται παντού με το θειάφισμα του αγρότη που υπηρετεί τη γη, για να επικρατήσει παντού το φως της ζωής, η οποία δίνει στο καθετί «ένα εξαίσιο νόημα».

Συναναγνώσεις:

Τ. Σινόπουλου, Φίλιππος       (ήθος Αρτέμη – ήθος Φίλιππου)

Γ. Ρίτσου, Αποχαιρετισμός (στάση μάνας, πατέρα, απέναντι στη θυσία του παιδιού τους)

Κ. Καβάφη, Απολείπειν ο θεός Αντώνιον (στάση απέναντι στο «τέλος»)

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές -
την τύχη σου πού ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
πού βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια πού φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πώς ήταν
ένα όνειρο, πώς απατήθηκεν η ακοή σου
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν πού ταιριάζει σε πού αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, άλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια πού χάνεις.